ابعاد زیست محیطی لجستیک دریایی
یکی از مهم ترین آثار فعالیت های لجستیک دریایی، تبعات زیست محیطی این فعالیت ها به لحاظ آلودگی‌های دریایی و جوی است که مقابله با آنها همواره در دستور کار سازمان ها و نهادهای بین المللی و دولت ها قرار داشته است. استفاده بخش قابل توجهی از کشتی های جهان از سوخت های فسیلی همانند سایر شیوه های حمل و نقل، انتشار گازهای گلخانه ای و ذرات معلق را اجتناب ناپذیر کرده است. طبق آمار آنکتاد، حدود 3.3 درصد از دی اکسید کربن و 20 تا 30 درصد دی اکسید نیتروژن منتشر شده در جو زمین، ناشی از احتراق سوخت کشتی هاست اما با این حال، حمل ونقل دریایی اقتصادی ترین شیوه حمل به لحاظ مصرف انرژی است.

اما یکی از نگرانی های ویژه در خصوص آلایندگی ناشی از تردد کشتی ها در دریاها، انتشار دی اکسید سولفور است. انتشار این آلاینده، خطرات متعددی را برای انسان و محیط زیست خشکی و دریا به دنبال دارد. بر اساس نتایج مطالعه ای در خصوص آلودگی هوای ناشی از فعالیت کشتی های تفریحی در بنادر کشور آلمان، میزان سولفور سوخت های سنگین مورد استفاده در کشتی ها، می تواند تا 3500 برابر سوخت وسایل نقلیه زمینی باشد. همچنین طبق نتایج مطالعه ای دیگر در کشور چین، اگر یک کشتی متوسط یا بزرگ کانتینری به مدت یک روز تمام و با 70 درصد قدرت موتور، سوخت حاوی 3.5 درصد سولفور را مصرف کند، میزان سولفور منتشر شده از آن معادل انتشار این آلاینده از حدود 500 هزار کامیون نو در همین مدت زمان خواهد بود.

از دیگر موضوعات مورد توجه در رابطه با آثار زیست محیطی فعالیت های دریایی، صدمات ناشی از انتقال و تخلیه آب توازن کشتی ها در زیست بوم های دریایی متفاوت و نیز آلودگی های ناشی از بروز حوادث دریایی نظیر انتشار مواد نفتی و یا مواد شیمیایی خطرناک در دریاهاست.

آثار زیست محیطی ناشی از فعالیت های بنادر نیز موضوعی است که مورد توجه سازمان های بین المللی و بنادر تجاری در سراسر جهان قرار دارد. در کنار آلایندگی ناشی از احتراق سوخت کشتی هایی که به بنادر تردد می کنند، نشت برخی از کالاهای فله به خصوص نفت، گاز و مواد شیمیایی به دریا در حین جابه جایی یا بارگیری و تخلیه، می تواند به بروز آلودگی های دریایی منجر شود و محیط زیست این مناطق را مورد تهدید قرار دهد. همچنین مواد زائد به جای مانده از کشتی هایی که به بنادر مراجعه می کنند و یا باقی مانده بارهای زائد نیز در صورت عدم مدیریت صحیح، منجر به آلودگی محیط زیست دریایی می شوند.

ابعاد اجتماعی و اقتصادی لجستیک دریایی
یکی از اصلی ترین مؤلفه های پایداری از بُعد اجتماعی در این حوزه، تأمین و حفظ ایمنی و شرایط کاری مطلوب برای کارکنان کشتی ها و بنادر است. از سوی دیگر، نقش بنادر به عنوان پیونددهنده شبکه های حمل زمینی و دریایی و تمرکز انواع فعالیت های لجستیکی در این زیرساخت ها موجب اثرگذاری مستقیم آنها بر جوامع انسانی مرتبط می شود. از آنجایی که بسیاری از زیرساخت های بندری در حاشیه شهرهای بندری قرار دارند، توسعه فیزیکی بنادر و فضای پسکرانه آنها به دلیل محدودیت دسترسی به زمین با چالش‌هایی مواجه بوده و در عمل جوامع شهری مجاور بنادر را به لحاظ کیفیت زندگی و فضاهای شهری تحت تأثیر قرار می دهد. به همین جهت، موضوع تعامل بنادر و جوامع شهری در دستور کار برنامه های جهانی قرار دارد.

یکی دیگر از آثار فعالیت های لجستیکی بنادر بر روی جوامع، تبعات ناشی از تردد مکرر وسایل نقلیه زمینی و به خصوص جاده ای به بنادر است که علاوه بر ایجاد آلودگی هوا در مناطق مجاور، آلودگی های صوتی را نیز به دنبال دارد. در نهایت انتشار آلاینده های حاوی سولفور در اثر تردد و توقف کشتی ها در بنادر، تهدیدی برای سلامتی شهروندان مجاور بنادر از نظر ابتلاء به سرطان ریه و بیماری های قلبی به شمار می رود. در صورت وزش بادهای قوی از سمت دریا به داخل سرزمین، حتی امکان انتقال این آلاینده ها به نواحی شهری که در فواصل طولانی تر قرار دارند نیز وجود دارد. بررسی ها نشان می دهد کشتی های تفریحی و مسافری به جهت پهلوگیری بیشتر در حاشیه شهرهای بندری نیز سهم قابل توجهی از انتشار این آلاینده را در این مناطق به خود اختصاص می دهند.

سطح کارایی عملکرد و ارائه خدمات در لجستیک دریایی یکی دیگر از عوامل اثرگذار در پایداری این حوزه از نظر اقتصادی و اجتماعی است. چرا که کارآمدی و خدمات دهی مطلوب از یک سو موجب صرفه جویی در مصرف منابع و سودآوری و درآمدزایی فعالیت های کشتیرانی و بندری شده و از سوی دیگر منافع ذی نفعان را با تأمین نیازهای اعضای زنجیره های تأمین به عنوان متقاضیان خدمات لجستیک دریایی برآورده می سازد. علاوه بر این، از آنجایی که بنادر دروازه های اصلی دسترسی کشورها به شبکه های حمل ونقل بین المللی هستند، کیفیت اتصالات پسکرانه و به خصوص ارتباط بنادر با کریدورهای حمل ونقل بین المللی و نیز سطح و گستره خدمات لجستیکی ارائه شده از طریق زیرساخت های لجستیکی پشتیبان (بنادر خشک و مراکز لجستیکی)، از عوامل اثرگذار بر پایداری بنادر هستند.

یکپارچگی این اتصالات و در کنار آن کارایی عملیات لجستیک دریایی، نقش اساسی را در قابلیت رقابت پذیری بنادر ایفا می کند که موجب ترغیب زنجیره های تأمین برای عبور کالاهای خود از بنادر و حتی استقرار انواع فعالیت های تولیدی، تجاری و خدماتی در مناطق پیرامون بنادر می شود. این امر به نوبه خود ایجاد اشتغال و در نتیجه توسعه و افزایش سطح رفاه اجتماعی در این مناطق را در پی داشته و در نهایت تأثیرگذاری مثبت در دستیابی به اهداف توسعه ای در سطح ملی خواهد داشت. مصداق بارز این موضوع در ایران، پتانسیل های موجود در بندر چابهار به عنوان یکی از مهم ترین محورهای توسعه سواحل مکران است.

راه حل های پایداری در لجستیک دریایی
با توجه به تنوع و گستردگی آثار ناشی از فعالیت های لجستیکی دریایی، دستیابی به اهداف پایداری در این حوزه مستلزم ایفای نقش نهادهای بین المللی و دولت ها از طریق تدوین قواعد بین المللی و سیاست گذاری و همچنین عملکرد مسئولانه متولیان بندری، ارائه کنندگان خدمات بندری، کشتیرانی ها و صنایع دریایی در توسعه و به کارگیری راه حل های نوآورانه در این زمینه است. از این رو راه حل های تحقق پایداری در لجستیک دریایی، طیف متنوعی از موضوعات در سطوح بین المللی، ملی و بنگاهی را شامل می شود. در ادامه جمع بندی اقدامات و راه حل های دستیابی به پایداری بر اساس تجربیات و نوآوری های موجود در سطح جهانی ارائه شده است

اقدامات سازمان های بین المللی: در خصوص اقدامات جهانی مرتبط با پایداری لجستیک دریایی، می توان به کنوانسیون های سازمان بین المللی دریانوردی از جمله کنوانسیون پیشگیری از آلودگی ناشی از کشتی ها (مارپل) و الحاقیه های آن و کنوانسیون مدیریت آب توازن اشاره کرد. همچنین از دیگر اقدامات بین المللی در این زمینه، پروژه جهانی تحت عنوان برنامه پایداری بنادر جهان است که در اوایل سال 2017 توسط اتحادیه بین المللی بنادر و لنگرگاه ها (IAPH) تعریف شده است. این برنامه که در انطباق با اهداف هفده گانه توسعه پایدار سازمان ملل طرح ریزی شده، به دنبال تقویت و هماهنگی اقدامات پایداری در بنادر سراسر جهان و توسعه همکاری های بین المللی با شرکای بنادر در زنجیره های تأمین است.

ابزارهای سیاستی دولت ها: نظیر سیاست های کنترل آلایندگی (مانند تعیین مناطق کنترل انتشار در سطح ملی و منطقه ای)، اجرای سیاست های مالیاتی، به کارگیری سیاست های منعطف تر (در مقابل سیاست های دستوری) مانند سیستم های مالیات بر کربن (کنترل و تجارت) به معنای کنترل آلودگی با تعریف محرک ها و مشوق های اقتصادی.

استفاده از منابع انرژی جایگزین و سوخت های با آلایندگی کمتر: شامل مواردی نظیر بهره برداری از انرژی های تجدیدپذیر مانند امواج ساحلی، انرژی خورشیدی و انرژی باد به عنوان جایگزین نیروی برق مورد استفاده در بنادر، استفاده از سوخت LNG در کشتی ها و تولید سوخت های با درصد سولفور پایین تر.

بهبودهای فناورانه و بهره گیری از فناوری های دیجیتال به منظور افزایش بهر ه وری عملیات بندری: استفاده از فناوری ها به منظور ارتقاء بهره وری سیستم های عملیات جهت افزایش سرعت انجام عملیات و کاهش ازدحام در بنادر و به حداقل رساندن نیاز به توسعه فیزیکی، استفاده از تجهیزات بندری سبز و استفاده مفید از هدررفت های انرژی تجهیزات برای مقاصد دیگر.

بهبودهای فناورانه در کشتی ها: بهبود فناوری های مورد استفاده در کشتی ها به منظور کاهش مصرف سوخت و آلایندگی.

بهبودهای ارتباطات لجستیکی بندر و پسکرانه: شامل توسعه پسکرانه و امکانات بندری به منظور استفاده از حمل ریلی به جای حمل جاده ای، از طریق تکمیل ارتباطات ریلی بندر و ایجاد زیرساخت هایی مانند بنادر خشک برای کاهش ازدحام بنادر و بهره گیری هر چه بیشتر از منافع زیست محیطی و اقتصادی نهفته در حمل ریلی.

الناز میاندوآبچی

عضو هیئت‌علمی مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی